Rozdział 2
Region Podbeskidzie NSZZ "Solidarność"

1.1. Druki przedsierpniowe (1976 – 31 VIII 1980)

1.2. Druki "solidarnościowe" (1 IX 1980 – 12 XII 1981)

1.3. Druki podziemne (13 XII 1981 – 31 XII 1988)

1.4. Druki "obywatelskie" (1 I 1989 – 31 V 1990)

1.5. Dodruki i usługi

1.6. Druki odrzucone

Wszystkie czasopisma regionu: 75

Druki ciągłe drugiego obiegu wydawniczego z lat 1980-1990 na obszarze Regionu Podbeskidzie NSZZ "Solidarność"

Artur Kasprzykowski
Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego, Kraków

https://doi.org/10.12797/9788381389518.03

W niniejszej bibliografii zarejestrowane i opisane zostały niezależne pisma wydawane poza zasięgiem cenzury na terenie działalności NSZZ "Solidarność" Regionu Podbeskidzie, ukształtowanego w latach 1980-1981 i nieco zmodyfikowanego w latach 1989-1990.

Zasięg terytorialny

Obszar Regionu Podbeskidzie zasadniczo pokrywa się z granicami utworzonego 1 VI 1975 r. województwa bielskiego. Pewne trudności pojawiają się przy omawianiu czasopism z rejonu Oświęcimia, w którym część zakładowych organizacji "Solidarności" w latach 1980-1981 należała do Regionu Małopolska (w tym przede wszystkim Komisja Kombinatu NSZZ "Solidarność" Zakładów Chemicznych Oświęcim ze swoim pismem "Ozon"). Sprawa komplikuje się jeszcze bardziej, gdy zauważymy, że w 1989 r. ta sama komisja zarejestrowała się w Regionie Podbeskidzie. Niezbędne wydają się dalsze próby zbadania i opisania tego zjawiska oraz podjęcie ostatecznych decyzji co do przynależności regionalnej konkretnych pism (sprawa dotyczy także oświęcimskiej "Rygi" i "Biuletynu Informacyjnego Solidarność" z PZPS Chełmek). Drugi obszar dyskusyjny w latach 1980-1981 i po roku 1989 to Sucha Beskidzka – miasto w woj. bielskim, w którym część komisji "Solidarności" należała do Regionu Podbeskidzie, a część do Małopolski. Wydawane wówczas pismo "Bez Tytułu" wydaje się wznosić ponad te podziały, reprezentując opinie wszystkich organizacji "Solidarności" z tego terenu. Z drugiej strony mamy Czechowice-Dziedzice, miasto należące w latach 1975-1998 do woj. katowickiego, które jednak – głównie z powodu bliskości geograficznej i powiązań personalnych – ciążyło ku Bielsku-Białej i województwu bielskiemu. Zjawisko to pojawiło się zwłaszcza po wprowadzeniu stanu wojennego, a znacząco nasiliło się w 1989 r., kiedy część zakładowych organizacji związkowych, za zgodą krajowych władz "Solidarności", zaczęła się rejestrować w Regionie Podbeskidzie.

Na potrzeby niniejszej bibliografii zostało przyjęte założenie, że pomieszczone w niej będą wszystkie tytuły ukazujące się na terenie województwa bielskiego, a więc również na spornym terenie Oświęcimia czy Suchej Beskidzkiej. Z kolei czechowicki "Biuletyn Informacyjny Solidarność" (drukowany w Bielsku-Białej, ale sygnowany przez instytucję z Czechowic-Dziedzic) zostanie odnotowany jako druk "usługowy" dla miasta z terenu woj. katowickiego.

Zakres czasowy

Ramy czasowe niniejszej bibliografii to lata 1980-1990 – od ukazania się pierwszego niezależnego pisma na terenie woj. bielskiego, aż po czerwiec 1990 r., gdy formalnie instytucja cenzury zaprzestała swoją działalność w Polsce. Na Podbeskidziu najwcześniej wydanymi niezależnymi pismami były wrześniowe "Komunikaty" Komitetu Strajkowego Zakładów Chemicznych Oświęcim, "Biuletyn Informacyjny NSZZ «Solidarność» Fabryki Samochodów Małolitrażowych" (pierwszy numer z datą 20 X 1980 r.) oraz efemeryczna "Informacja NSZZ «Solidarność»", wydana przez Komitet Założycielski NSZZ "Solidarność" w BFMW Befama z datą 30 X 1980 r. Do ostatnich pozacenzuralnych pism, powstałych na Podbeskidziu już w 1990 r., zaliczyć trzeba "Gazetę Bielską", wydawaną przez lokalnych działaczy Konfederacji Polski Niepodległej, oświęcimskiego "Wolnego Strzelca" (Związek Strzelecki), pisma lokalnych Komitetów Obywatelskich "Solidarność" z Kęt ("Biuletyn KO Kęt i Okolicy"), Szczyrku ("Gazeta Gminna") oraz Kóz ("Nadzieja Solidarność"), a także buddyjski "Wolny Tybet".

Niezależne pisma, wydawane na terenie Regionu Podbeskidzie, występują we wszystkich bibliografiach i katalogach druków ciągłych, szczególnie obficie w tych najobszerniejszych – w bibliografii czasopism drugiego obiegu opracowanej przez Fundację Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego oraz w bazie "Czasopisma polskie niezależne 1976-1990" Biblioteki Narodowej, a także w katalogach warszawskiego Ośrodka Karta i zbiorach Archiwum Historycznego Komisji Krajowej NSZZ "Solidarność" w Gdańsku. Na potrzeby niniejszej bibliografii korzystaliśmy z tych baz i katalogów (zwłaszcza z bibliografii i zbiorów FCDCN), ale w naszej pracy oparliśmy się głównie na najbardziej obszernym zbiorze pism drugiego obiegu z terenu Regionu Podbeskidzie, znajdującym się w posiadaniu autora.

Stan badań

Opracowanie monografii prasy drugiego obiegu na obszarze Regionu Podbeskidzie jest zadaniem wciąż czekającym na realizację. Jest jednak wiele publikacji, które mogą stanowić uzupełnienie czy dopełnienie takiej pracy. Chronologicznie najwcześniejsze omówienie prasy drugiego obiegu na Podbeskidziu (zwłaszcza ukazującej się po wprowadzeniu stanu wojennego) znaleźć można w pracy dyplomowej odnalezionej w… archiwach IPN. Jest to opracowanie zatytułowane "Działalność propagandowa nielegalnych struktur politycznych w Regionie Podbeskidzie w latach 1982-1985" (1), autorstwa funkcjonariusza SB Wiesława Korcza – słuchacza Wyższej Szkoły Oficerskiej im. Feliksa Dzierżyńskiego w Legionowie. Z całą pewnością do zawartych tam informacji trzeba podchodzić z daleko idącą ostrożnością i krytycyzmem.

Wiadomości pochodzące niejako z drugiej strony, a dotyczące także prasy niezależnej na Podbeskidziu po 13 XII 1981 r., znaleźć można w wywiadzie zatytułowanym Bibuła, który został opublikowany na początku 1989 r. w drugoobiegowym piśmie "Lewitacja" (2). Taki sam tytuł nosiło czteroodcinkowe opracowanie autorstwa Artura Kasprzykowskiego, opublikowane na przełomie 1989 i 1990 r. w tygodniku "Gazeta Prowincjonalna" (3). Niezbyt obfite informacje na temat niezależnej prasy na terenie Podbeskidzia można znaleźć w opracowaniu Czas próby (4) i szóstym tomie wydanej przez IPN monografii NSZZ "Solidarność" 1980-1989 (5). Z kolei pokaźną ilość wiadomości na ten sam temat (choć niestety z ograniczeniem czasowym do lat 1980-1983) znaleźć można w obszernej pracy Dariusza Węgrzyna Od pierwszego strajku do "Trzeciego Szeregu" (6). Trzynaście tytułów prasy niezależnej z terenu Podbeskidzia figuruje jako hasła w pięciu dotychczas wydanych drukiem tomach Encyklopedii Solidarności. Znajdują się tam też biogramy co najmniej kilkunastu osób z tego regionu związanych z niezależnym ruchem wydawniczym jako redaktorzy lub drukarze. W innych publikacjach możemy też znaleźć wspomnienia i relacje podziemnych redaktorów bądź drukarzy (7). Godnym odnotowania jest także najpełniejsze – jak dotąd – opracowanie niezależnego tytułu z Podbeskidzia – biuletynu "Solidarny", wydawanego przez "Solidarność" Kęt, Andrychowa i Wadowic, autorstwa Adama Gliksmana (8).

Ujęcie historyczne

Przed sierpniem 1980 r. na terenie woj. bielskiego nie ukazywała się prasa drugiego obiegu. Docierała ona na ten obszar z innych ośrodków, głównie z Warszawy i Krakowa, przywoziły ją nieliczne osoby związane z przedsierpniową opozycją.

Po Sierpniu’80 na terenie Podbeskidzia – podobnie jak w całym kraju – bardzo szybko zaczęły powstawać niezależne pisma, wydawane z pominięciem cenzury, związane przede wszystkim z zakładowymi i terytorialnymi strukturami NSZZ "Solidarność". W tym czasie (do wprowadzenia stanu wojennego) na terenie Regionu Podbeskidzie ukazało się 28 tytułów prasy drugiego obiegu. Największą liczbą numerów może tu się poszczycić "Serwis Informacyjny Podbeskidzia" (ukazujący się także pod innymi, nieco zmodyfikowanymi tytułami), pełniący funkcję regionalnego dziennika. Do chwili wprowadzenia stanu wojennego wydano co najmniej 270 numerów tego pisma. Z kolei najważniejszym i obejmującym swoim zasięgiem cały Region Podbeskidzie był biuletyn "Solidarność Podbeskidzia", którego pierwszy numer ukazał się 22 grudnia 1980 r.

Znakomita większość podbeskidzkich pism drugiego obiegu wydawana była w Bielsku-Białej (20), a kolejne w Oświęcimiu (3), Chełmku, Żywcu, Suchej Beskidzkiej, Andrychowie i Gołyszu (po jednym).

W okresie podziemnym (lata 1982-1988) pierwsze pisma zaczęły się ukazywać na przełomie lutego i marca 1982 r. Były to: żywiecka "Drzazga" oraz niezależne od siebie dwie bielskie kontynuacje wspomnianego wcześniej biuletynu "Solidarność Podbeskidzia" (obie inicjatywy z nową numeracją). W tym okresie na Podbeskidziu ukazały się 24 tytuły – najwięcej znowu w Bielsku-Białej (18), a pozostałe w Żywcu (2) oraz w Wadowicach (wraz z Kętami i Andrychowem), Oświęcimiu, Suchej Beskidzkiej i Zawoi (po jednym). Warto dodać, że w tym podziemnym okresie w Bielsku-Białej pojawiły się lokalne dodruki pism z innych regionów – była to podbeskidzka edycja "Tygodnika Mazowsze" (wydawana od 1987 do 1989 r.) oraz przedruk wszystkich trzech numerów "Gazety Wyborowej" (1985).

Ostatni okres wydawania prasy drugiego obiegu, zwany obywatelskim, to lata 1989-1990. W tym okresie na Podbeskidziu pojawiło się 25 nowych tytułów. Charakterystyczne dla tego czasu było terytorialne rozproszenie niezależnych inicjatyw wydawniczych. Choć nadal dominowała Bielsko-Biała (16 tytułów), a obok pojawiły się – występujące już wcześniej – Oświęcim (2 tytuły), Żywiec i Sucha Beskidzka (po jednym tytule), to ukazały się także nowe punkty na mapie wydawnictw drugiego obiegu: Kozy, Szczyrk z Buczkowicami, Kęty, Wilkowice i Cieszyn (w każdej z tych miejscowości wyszedł jeden tytuł niezależnej prasy).

Wydawcy – instytucje sprawcze

Najwięcej pism drugiego obiegu było związanych z "Solidarnością" – związkiem zawodowym i ruchem społecznym. Dotyczy to wszystkich omówionych wyżej okresów, choć w nieco różnym stopniu.

W latach 1980-1981 spośród 28 tytułów aż 22 były bezpośrednio związane z zakładowymi, lokalnymi lub regionalnymi strukturami NSZZ "Solidarność", a dwa kolejne – z "Solidarnością" Rolników Indywidualnych. Ścisły kontakt z "Solidarnością" miała także Wszechnica Podbeskidzia, wydająca swoje własne pismo. Dwa tytuły z tego okresu były sygnowane przez Niezależne Zrzeszenie Studentów, a jeden przez Klub Inteligencji Katolickiej.

W okresie podziemnym na Podbeskidziu ukazywały się 24 podziemne tytuły prasy, z których dokładnie połowa była ściśle związana z NSZZ "Solidarność", a kolejne cztery – pośrednio. Osiem pism zachowywało daleko idącą niezależność od podziemnych struktur "Solidarności" – były to tytuły wydawane przez Bielski Komitet Oporu Społecznego lub ściśle z nim związane ("Solidarni", "Dzwonek" i "Lewitacja"), pisma Opozycyjnej Organizacji "Wola" ("Bezcenzuraczek" i "Wola"), a także literacki kwartalnik "Gąbka" oraz wydawany przez niezależnych ekologów "Zeszyt Pracowni Architektury Żywej".

Największe zróżnicowanie wśród wydawców nastąpiło w ostatnim, obywatelskim okresie ukazywania się niezależnych pism na Podbeskidziu. Pojawiło się wówczas 25 nowych tytułów, z których tylko osiem miało ścisły związek z "Solidarnością" (były to pisma związku zawodowego lub Komitetów Obywatelskich "Solidarność", a często reprezentowały oba te nurty jednocześnie). Siedem kolejnych tytułów było sygnowanych przez ugrupowania polityczne (KPN, PPS lub Solidarność Walczącą). Aż 10 pism zachowywało (a przynajmniej deklarowało) niezależność zarówno od partii politycznych, jak i od związku "Solidarność". Wśród nich były cztery pisma młodzieżowe (w tym jedno sygnowane przez Związek Harcerstwa Rzeczypospolitej), ekologiczny "Raport", buddyjski "Wolny Tybet", powiązany ze Związkiem Strzeleckim "Wolny Strzelec", gazetka BKOS "Kurierek Bielski", niezależny od jakiejkolwiek struktury "Jasień" oraz wyrosła z "Solidarności" i lokalnych Komitetów Obywatelskich "Gazeta Prowincjonalna" – pierwsze na Podbeskidziu niezależne pismo kolportowane w powszechnej sieci dystrybucji (w tym także przez "Ruch").

Odrzucone tytuły

Zgodnie z założeniami autorów projektu bibliografia druków ciągłych drugiego obiegu wydawniczego w Regionie Podbeskidzie (1980-1990) nie uwzględnia wszystkich niezależnych pism, których tytuły można znaleźć w różnych, w tym także wymienionych wcześniej, bibliografiach i katalogach. Tak więc pismo "Zgryz" ukazujące się w 1981 r. na terenie Filii Politechniki Łódzkiej w Bielsku-Białej, zostało pominięte, ponieważ jego wydawcą był samorząd studencki tej uczelni. Także biuletyn "Związkowe ABC", wydawany przez podbeskidzką "Solidarność", znalazł się poza niniejszą bibliografią, gdyż jego pierwszy numer ukazał się w lipcu 1990 r., a więc poza datą graniczną naszego opracowania. Dokładnie z tego samego powodu pominięto kolejny tytuł: "Biuletyn Informacyjny Regionalnej Sekcji Oświaty i Wychowania NSZZ »Solidarność«" – jego pierwszy numer nosił bowiem datę 5 XI 1990 r. Nie wprowadzono także – zawierającego oczywiste błędy – tytułu "Serwis Informacyjny NSZZ »Solidarność« przy FSO" [Bielsko-Biała]. Taki zapis znalazł się w bazie danych zarówno Ośrodka Karta, jak i Biblioteki Narodowej.

Do niniejszej bibliografii nie trafiły także tzw. fałszywki: numery "Solidarności Podbeskidzia" wydane w ramach działań dezintegracyjnych przez Służbę Bezpieczeństwa. Znane są trzy takie numery, wydane w latach 1982 i 1983.

(1) IPN BU 001708/3126.
(2) Ł.P. Rus (pseud.), Bibuła. Rozmowa z archiwistą Bielskiego Komitetu Oporu Społecznego, "Lewitacja" 1989, nr 3.
(3) A. Kasprzykowski, Bibuła (cz. I-IV), "Gazeta Prowincjonalna" 1989, nr 3-4, 1990, nr 7, 10.
(4) A. Grajewski, A. Kasprzykowski, Czas próby. "Solidarność" na Podbeskidziu w latach 1980-2005, Bielsko-Biała 2006.
(5) A. Kasprzykowski, D. Węgrzyn, NSZZ "Solidarność" 1980-1989, t. 6: Polska południowa, red. Ł. Kamiński, G. Waligóra, Warszawa 2010.
(6) D. Węgrzyn, Od pierwszego strajku do "Trzeciego szeregu". NSZZ "Solidarność" Region Podbeskidzie (1980-1983). Opis konfliktu politycznego, Katowice 2013.
(7) Między innymi są to: Świadectwa stanu wojennego, oprac. A. Dudek, K. Madej, Warszawa 2001; G. Staniszewska, Rowerem przed bezpieką. Pamiętnik mówiony spisany naprędce przez Jana Pichetę, cz. 1, Bielsko-Biała 2009; Którzy bezprawiu mówią nie… "Solidarność" Regionu Podbeskidzie 1980-1989 w relacjach świadków i uczestników, red. A. Kasprzykowski, Bielsko-Biała 2010; A. Kasprzykowski, "Solidarność" Fabryki Samochodów Małolitrażowych w Bielsku-Białej 1980-1989, Bielsko-Biała 2014.
(8) A. Gliksman, W dużych miastach bibuła w zakładach pracy jest chlebem powszechnym. U nas może być podobnie – wadowicki "Solidarny" w latach 1984-1990, "Wadoviana. Przegląd historyczno-kulturalny" 2022, nr 25.