WSTĘP
O prezentowanej bibliografii druków ciągłych drugiego obiegu wydawniczego z lat 1976-1990
Adam Roliński
Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego, Kraków
https://doi.org/10.12797/9788381389518.01
Prezentowana bibliografia stanowi kolejny tom ogólnopolskiej bibliografii druków ciągłych drugiego obiegu wydawniczego w PRL z lat 1976-1990, przygotowywanej w Fundacji Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego w Krakowie od kilkunastu lat. Cykl zapoczątkowała opublikowana w 2019 r. bibliografia niezależnych czasopism z Krakowa i Małopolski pt. Od "Indeksu" do "Hutnika" (1). Planowane są następne opracowania zawierające informacje o czasopismach niezależnych wydawanych na obszarach kolejnych regionów NSZZ "Solidarność".
Przedmiot i zakres bibliografii
Względy organizacyjne oraz finansowe sprawiły, że prace bibliograficzne nad tym problemem prowadzono etapami, według struktury regionalnej Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego "Solidarność" – największej struktury opozycyjnej w PRL, której przedstawiciele opublikowali ponad 50% wszystkich znanych czasopism.
Wynikało to również z chęci porównania poszczególnych ośrodków wydawniczych w różnych częściach Polski. Struktura terytorialna NSZZ "Solidarność" posłużyła jako punkt odniesienia do badań nad innymi działającymi na tym terenie organizacjami (związkami zawodowymi rolników i studentów, partiami politycznymi itp.).
Niniejsze opracowanie, wydawane w postaci publikacji elektronicznej, przedstawia śląską bibliografię druków ciągłych drugiego obiegu. Obszar obecnego województwa śląskiego pokrywa się w znacznej mierze z terenem działania trzech regionów NSZZ "Solidarność": Śląsko-Dąbrowskiego, Podbeskidzia i Częstochowy. Ten podział tworzy ramy, w których zgromadzono informacje o wszystkich drukach ciągłych drugiego obiegu wydawniczego opublikowanych na tym obszarze. Zdecydowaną większość czasopism stanowią druki "solidarnościowe", związane z działalnością niezależnego związku zawodowego, ale rejestracją objęto też wszystkie inne organizacje działające w latach 1980-1990 na tym terenie. Są więc druki niezależnych rolniczych związków zawodowych, studenckich (NZS), politycznych, młodzieżowych i alternatywnych.
Do wydawnictw ciągłych zostały zaliczone wszystkie czasopisma, biuletyny, serwisy, komunikaty (także strajkowe) i jednodniówki, które spełniały następujące kryteria:
– ukazywały się w okresie od 1976 r. do końca maja 1990 r., tj. do czasu zniesienia cenzury PRL;
– nosiły znamiona druku ciągłego – miały tytuł (Biuletyn Informacyjny, Serwis Informacyjny, Komunikat), numerację lub ciągłość oznaczoną datami;
– były sygnowane przez nielegalne w świetle prawodawstwa PRL organizacje, instytucje lub partie polityczne oraz osoby niezwiązane z żadnymi strukturami.
Wyjątkowo potraktowano NSZZ "Solidarność" oraz Niezależne Zrzeszenie Studentów z okresu ich legalnej działalności od sierpnia 1980 do 13 grudnia 1981 r., które w pewnym okresie były zarejestrowane sądownie i działały oficjalnie. Były więc one z jednej strony legalne, ale z drugiej – zwalczane przez komunistyczne władze przy użyciu różnych form nacisku i represji. Jako wyjątku nie potraktowaliśmy jednak największej istniejącej w PRL siły o nastawieniu opozycyjnym do władz komunistycznych – Kościoła rzymskokatolickiego, pod którego skrzydłami chroniły się różne inicjatywy społeczne, m.in. wydawnicze. Mimo tego, że niektóre wydawnictwa kościelne znalazły się w bibliografiach lub katalogach publikacji drugoobiegowych, w niniejszej bibliografii oznaczone są etykietką "odrzucone".
Drugi obieg wydawniczy
W najszerszym znaczeniu są to "wszelkie formy wypowiedzi (publikacje, nagrania, filmy i widowiska), które ukazały się i wydarzyły bez wiedzy oraz zgody aparatu cenzury PRL. W tym kontekście drugi obieg wydawniczy obejmuje publikacje wszystkich druków w sytuacji monopolu państwa komunistycznego, obejmującego także bazę poligraficzną i sieć dystrybucji bez względu na treść i odbiorców" (2).
W tak szeroko rozumianym kontekście zawierają się osobne obiegi informacyjne: polityczno-społeczno-kulturalny (3), związkowy, alternatywny, religijny, hobbistyczny, jarmarczny lub komercyjny.
W literaturze przedmiotu funkcjonuje wiele określeń tego zjawiska (publikacje podziemne, wydawnictwa bezdebitowe, samizdat, bibuła).
Stan badań
Czasopisma z terenu trzech omawianych trzech Regionów NSZZ "Solidarność" pojawiają się we wszystkich opublikowanych do tej pory bibliografiach i katalogach prasy drugoobiegowej. Wiadomości o tytułach wydanych na obszarze tych regionów są jednak bardzo rozproszone, nieliczne i niepełne. Poza Częstochową nie ma kompletnej bibliografii pozostałych części obecnego województwa śląskiego.
Już w pierwszych bibliografiach odnajdujemy śląskie tytuły. Wymieńmy te najważniejsze. Bibliografia Kamińskiej (5), opisująca okres od 13 grudnia 1981 do czerwca 1986 r. (5), notuje 41 czasopism z obszaru Regionu Śląsko-Dąbrowskiego, 9 z Podbeskidzia i 2 z Częstochowy. Bibliografia Konderaka (6), obejmująca druki ciągłe wydane do 13 grudnia 1981 r., rejestruje 70 tytułów z terenu Regionu Śląsko-Dąbrowskiego, 12 z Podbeskidzia i 2 z Częstochowy. Bibliograficzna baza danych prowadzona przez Bibliotekę Narodową (7) w latach 2002-2022 liczy natomiast 322 czasopisma wydane w 24 miastach na obszarze Regionu Śląsko-Dąbrowskiego, 43 z Podbeskidzia i 62 z Częstochowy. Poza tym opisy poszczególnych tytułów znajdują się m.in. w katalogach Ośrodka Karta w Warszawie, Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu, Biblioteki Śląskiej w Katowicach, Śląskiej Biblioteki Cyfrowej, Forschungsstelle Osteuropa w Bremie, Archiwum Hoovera w Stanfordzie czy w Instytucie J. Piłsudskiego w Nowym Jorku.
W niniejszej bibliografii udało się zebrać ponad 450 tytułów z obszaru Regionu Śląsko-Dąbrowskiego, 69 z Podbeskidzia oraz 95 czasopism z Częstochowy.
Jednak największe zasługi na polu badań śląskiej prasy niezależnej położyli niezależni badacze: nieżyjący już Zdzisław Zwoźniak (Region Śląsko-Dąbrowski), Artur Kasprzykowski (Region Podbeskidzie) i Wojciech Rotarski (Region Częstochowa).
Pierwszy z nich jest autorem opracowań tytułów z Regionu Śląsko-Dąbrowskiego, skromnie nie nazwanych bibliografią, zawierających spis czasopism wydanych przed i po 13 grudnia 1981 r. Już w 1992 r. Zdzisław Zwoźniak przesłał do Biblioteki Jagiellońskiej swój pierwszy spis czasopism z Regionu Śląsko-Dąbrowskiego, liczący 143 pozycji (8). W 1990 r. ogłosił pierwszą część swojej pracy (przed 13 grudnia 1981 r.) (9), a w 2006 r. – drugą część (od 13 grudnia 1981 do 1989 r. (10).
Artur Kasprzykowski jest autorem pierwszego spisu czasopism niezależnych z Regionu Podbeskidzie (11) oraz szeregu opracowań i artykułów poruszających tę tematykę (12).
Twórcą wspomnianej już bibliografii czasopism z obszaru Regionu Częstochowa NSZZ "Solidarność" jest Wojciech Rotarski (10). Jego autorstwa jest także bibliografia czasopism z Radomska (11). Obaj wspomniani badacze są także współtwórcami niniejszej bibliografii.
Śląska prasa alternatywna została także odnotowana w katalogu wydawnictw trzecioobiegowych, opracowanym przez Ośrodek Badań Prasoznawczych w Krakowie w 1996 r. (12)
Sposób opracowania bibliografii – układ i struktura opisu
Śląska bibliografia składa się z trzech rozdziałów, odpowiadających terenom działalności Regionów NSZZ "Solidarność": Śląsko-Dąbrowskiemu, Podbeskidziu i Częstochowie. Każdy rozdział został podzielony na cztery podrozdziały, których zakres wyznaczyły cezury czasowe uwzględniające znacząco zmieniające się warunki działania niezależnych wydawców:
Okres I – przedsierpniowy (1976 – 31 VIII 1980)
Okres II – "solidarnościowy" (1 IX 1980 – 12 XII 1981)
Okres III – podziemny (13 XII 1981 – 31 XII 1988)
Okres IV – "obywatelski" (1 I 1989 – 31 V 1990)
Dodatkowo do każdego rozdziału dołączono podrozdział zawierający opisy dodruków i usług oraz odrzucone tytuły.
Dodruki to czasopisma redagowane w innym miejscu w kraju, dodrukowywane lokalnie z uwagi na duży popyt w danej społeczności. Przykładem może być tutaj ukazujący się w Warszawie "Tygodnik Mazowsze", przedrukowywany w Katowicach i Bielsku-Białej.
Usługi to drukowanie dla innych organizacji. Przykładem może być drukowanie przez poligrafię NSZZ "Solidarność" Huty Katowice w Dąbrowie Górniczej czasopisma "Trybuna Bieszczadów" dla NSZZ "Solidarność" Rolników Indywidualnych w Ustrzykach Dolnych.
Odrzucone czasopisma to tytuły podawane przez autorów bibliografii i katalogów w swoich opracowaniach jako drugoobiegowe, które jednak zostały uznane przez autorów niniejszej bibliografii za niespełniające przyjętych kryteriów (m.in. publikowane przez legalnych wydawców lub po zniesieniu cenzury albo "fałszywki").
Podział całości zgromadzonego materiału na cztery okresy jest niezwykle ważny z uwagi na zmiany okoliczności determinujących rozwój i sposób działania niezależnych wydawców, a także ze względu na skalę stosowanych wobec nich represji. Zupełnie inne były bowiem warunki funkcjonowania w drugiej połowie lat 70. XX w., inne w okresie legalnej działalności NSZZ "Solidarność" lat 1980-1981, odmienne w stanie wojennym, a jeszcze inne – w okresie zakładania Komitetów Obywatelskich.
Opisy bibliograficzne sporządzono według nieco zmodernizowanego trzeciego stopnia szczegółowości przyjętego w praktyce bibliotecznej. Jego strukturę tworzą następujące strefy:
1. Tytuł (wraz z podtytułem) i oznaczenia odpowiedzialności (wydawcy) pierwszego znanego numeru,
2. Numeracja (oznaczenie pierwszego znanego numeru),
3. Adres wydawniczy (miejsce wydania, wydawca, rok wydania) pierwszego znanego numeru,
4. Opis fizyczny (liczba stron i format pierwszego znanego numeru),
5. Uwagi (zmiany) w kolejności odnoszącej do wymienionych stref opisu bibliograficznego.
Ponadto opis bibliograficzny został poszerzony o następujące informacje:
6. Składy osobowe redakcji (z uwzględnieniem współpracowników) w układzie alfabetycznym lub chronologicznym (w zależności od pozyskanych danych i ich kompletności),
7. Informacje o drukarzach, miejscach druku i głównych kolporterach,
8. Informacje o zasobie (kompletność roczników z podziałem na numery),
9. Informacje o źródłach (Bibliografie, Katalogi, Opracowania, Zbiory),
10. Po raz pierwszy w praktyce opisów bibliograficznych w piśmiennictwie dotyczącym publikacji drugiego obiegu wydawniczego opisane zostały poszczególne numery czasopism. Ich wykaz zamyka opis czasopisma. Ponieważ podstawowy opis czasopisma jest przygotowywany na podstawie charakterystyki pierwszego znanego numeru, dzięki zastosowaniu specjalnie do tego celu przygotowanej aplikacji internetowej łatwo uaktualnić opis, gdy zostanie odnaleziony wcześniejszy numer.
Podobnie jak w bibliografii krakowskiej czasopismo potraktowano jako ciągłą inicjatywę, określoną zazwyczaj ciągłością numerów lub dat. W związku z tym zmiany tytułu są podrzędne w stosunku do numeracji. Dzięki przyjęciu takich kryteriów łączono nieraz kilka tytułów w jedną całość. Przykładem niech będzie czasopismo konspiracyjnej struktury z Gliwic z numeracją od 1 do 81, wydawane w latach 1982-1989, które kilka razy zmieniało tytuł:
Biuletyn Informacyjny Tymczasowej Komisji Koordynacyjnej Regionu Śląsko-Dąbrowskiego / Gliwicki Serwis Informacyjny / Figa / Manifestacja Gliwicka
Dzięki takiemu podejściu możemy prowadzić precyzyjną statystykę liczby czasopism, zamiast liczyć tytuły, które dość często się zmieniały (4). Według obliczeń na podstawie niniejszej publikacji wariantów tytułów jest więcej o ok. 15% niż tytułów czasopism. Różnice te można zobaczyć przez porównanie, wybierając filtry: Czasopisma i Tytuły. Niestety praktyka stosowana w większości bibliografii i katalogach opisuje czasopismo osobno pod każdym wariantem tytułu. Prowadzi to do zniekształcania obrazu i przekłamań na temat liczby czasopism ukazujących się w poszczególnych ośrodkach.
W niniejszej bibliografii udało się zebrać ponad 450 tytułów z obszaru Regionu Śląsko-Dąbrowskiego, 69 z Podbeskidzia oraz 95 czasopism z Częstochowy. Liczbę tytułów z terenu obecnego województwa śląskiego szacujemy więc na ponad 600. Otwarta formuła niniejszej publikacji umożliwia regularne uzupełnienia, w miarę pojawiania się kolejnych źródeł lub odnajdywania brakujących czasopism i numerów.
Podstawową bazą źródłową do opracowania prezentowanej bibliografii są zbiory Biblioteki Jagiellońskiej (BJ), uzupełniane przez Fundację Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego działającą przy bibliotece od 1998 r.
Kolekcję niezależnych druków w BJ zaczęto tworzyć zaraz po pojawieniu się tego typu publikacji, pod koniec lat 70. XX wieku. BJ była jedną z pierwszych bibliotek, które w swoim katalogu prezentowały publikacje drugoobiegowe. Te zbiory – poszerzane dzięki staraniom dyrekcji BJ (dyr. Andrzeja Lechowskiego) oraz kierownictwa Oddziału Gromadzenia Zbiorów (Anny Pycowej), wspomaganych przez oddziałową komórkę NSZZ "Solidarność" (z przewodniczącą Krystyną Bielawską) – systematycznie się rozrastały. Gromadzenie drugoobiegowej literatury zostało zintensyfikowane po powołaniu Fundacji CDCN. Zbiory zostały pomnożone o liczne dary i kolekcje przyjmowane do Fundacji. Obecnie liczą ponad 6 tysięcy druków zwartych, ponad 3 tysiące tytułów druków ciągłych oraz kilkanaście tysięcy najróżniejszych druków ulotnych, plakatów, kalendarzy, niezależnej filatelistyki itp.
(1) Od "Indeksu" do "Hutnika". Bibliografia druków ciągłych drugiego obiegu wydawniczego w Krakowie i Małopolsce 1976-1990, wstęp i oprac. A. Roliński, A. Dróżdż, W. Marchewczyk, Kraków 2019, Biblioteka Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego, t. 47.
(2) Ibidem, s. X.
(3) Według tego kryterium był opracowany katalog drugoobiegowy zbiorów Biblioteki Jagiellońskiej: Katalog druków zwartych drugiego obiegu wydawniczego 1976-1990 ze zbiorów Biblioteki Jagiellońskiej, wstęp i oprac. J. Brzeski, A. Roliński, Kraków 2001, s. 6-7, Bibliotheca Iagiellonica. Fontes et Studia, t. 12.
(4) Np. "Komunikat Informacyjny MKZ NSZZ «S» Region Podbeskidzie" 20 razy zmieniał tytuł.
(5) J. Kamińska [Władysław Chojnacki], Bibliografia publikacji podziemnych w Polsce 13 XII 1981 – VI 1986, Paryż 1988.
(6) A. Konderak, Bibliografia prasy opozycyjnej w PRL do wprowadzenia stanu wojennego, Lublin 1998.
(7) Czasopisma polskie niezależne 1976-1990, http://mak.bn.org.pl/cgi-bin/makwww.exe?BM=22 – 31 XII 2023.
(8) Z. Zwoźniak, Pisma i biuletyny Regionu Śląsko-Dąbrowskiego 13 XII 1981 – 17 IV 1989, Katowice, 26 X 1992, CDCN, P8b (zawiera wykaz i omówienie 143 tytułów).
(9) Idem, Prasa "Solidarności" na Śląsku i Zagłębiu, [w:] Jak się rodziła Solidarność Region Śląsko-Dąbrowski 1980-81, Warszawa 1990, s. 230-241 (zawiera opisy 57 czasopism).
(10) Idem, Jeszcze raz o prasie podziemnej Regionu Śląsko-Dąbrowskiego, "Zeszyty Historyczne Solidarności Śląsko-Dąbrowskiej" 2001, z. 6, s. 174-194 (zawiera noty o 161 czasopismach).
(11) A. Kasprzykowski, Prasa niezależna w Regionie Podbeskidzie w latach 1980-1990, [Bielsko-Biała, 2023], CDCN, P167 (zawiera wykaz 63 tytułów).
(12) A. Kasprzykowski, Bibuła (cz. I-IV), "Gazeta Prowincjonalna" 1989, nr 3-4; 1990, nr 7, 10; A. Kasprzykowski, D. Węgrzyn, Od pierwszego strajku do "Trzeciego szeregu". NSZZ "Solidarność" Region Podbeskidzie (1980-1983). Opis konfliktu politycznego, Katowice 2013; A. Kasprzykowski, Oświęcimska "Solidarność". Między Małopolską i Podbeskidziem, [w:] W.K. Czarnik, H. Gębołyś, "Solidarność" nauczycielska Ziemi Oświęcimskiej 1980-1990, Oświęcim 2012, s. 21-26.
(13) W. Rotarski, Bibliografia wydawnictw niezależnych w regionie częstochowskim 1978-1990. Druki zwarte i wydawnictwa ciągłe, "Ziemia Częstochowska" 2007, t. 31, s. 205-237.
(14) W. Rotarski, Wydawnictwa niezależne w Radomsku 1980-1990, Częstochowa 2007, płyta CD. Płyta zawiera także skany wszystkich opisanych tam tytułów; idem, Czasopisma Solidarności w Radomsku 1980-1990, "Zeszyty Radomszczańskie" 2023, t. 22, s. 229-242.
(15) Katalog polskiej prasy alternatywnej (trzecioobiegowej) 1990-1995, [oprac. W. Chorązki z zesp. w składzie P. Płaneta et. al.], Kraków 1996.